Breyti Hæfniviðmið náttúrugreina/Massi (10) (hluta)

== Ítarefni ==

=== Massi ===
Hugtakið massi er mörgum nemendum framandi enda ekki sérlega hversdagslegt hugtak. Oft tengja nemendur efnismagn við þyngd efnis enda er það algengasta leiðin sem við skynjum og mælum efnismagn. Þyngdin er hins vegar birtingarmynd massa þegar á hann verkar þyngdarkraftur. Í þyngdarleysi (t.d. í frjálsu falli á sporbraut um Jörðu) er efnismagnið það sama, en þyngdin er ... ja, engin.

Reyndar sést þetta líka á Jörðu niðri. Þyngdarsvið Jarðar er ekki jafn sterkt allstaðar. Á Íslandi er það t.a.m. 0,4% sterkara en við suðurodda Indlands. Þetta er lítill munur en þó mælanlegur og skiptir máli þegar við vinnum formlega með massa og þyngd. Athugum þó að til að flækja málin þá er mælieiningin fyrir massa sú sem við notum venjulega til að mæla þyngd.

{| class="wikitable"
! style="width: 6em;" |
! style="width: 50%" | Hversdagsleg notkun
! style="width: 50%" | Formleg merking í vísindum
|-
! Massi
| Eitthvað mikið eða flott (''"massaflottir tónleikar"''), styrkur (''"alger massi"''), efnismagn (''"massíft borð"'').
| Efnismagn hlutar. SI eining: kg
|-
! Þyngd
| Hversu mikið af efni er. Yfirleitt talað um það í (formlegum) einingum massa eins og kg, g, tonn, pund, o.s.frv.
| Kraftur á massa í þyngdarsviði. SI eining: N
|}

=== Eðlismassi ===
Eðlismassi er mörgum nemendum flókið hugtak; líklega að nokkru leyti fyrir það að það er ógagnsætt. Það er nógu erfitt að læra hvað massi er þó ekki sé eðlismassa bætt ofaná! Það má reyndar segja að til sé öllu gagnsærra orð sem mætti þess vegna skipta eðlismassanum út fyrir: þéttleiki.

Þetta er sambærilegt orðunum sem notuð eru á ýmsum öðrum germönskum málum (''de.'' Dichte, ''en.'' density, ''no.'' tetthet, ''sv.'' densitet) þótt Danir noti reyndar "massefylde".

Eðlismassi/þéttleiki efnis er það hversu þétt efnismagnið situr. Er einu kílógrammi dreift yfir heilan rúmmeter (u.þ.b. þéttleiki lofts) eða er það samankomið í t.d. 50 <math>\text{cm}^3</math> eins og í tilviki gulls.

==== Einingar og umbreytingar á milli þeirra ====
Í SI-einingum er eðlismassi grjóts um 5.000 kg/m^3 og gulls 19.320 kg/m^3. Það eru heldur óhentugar stærðir, sér í lagi þegar við erum oftar að handleika efni nær einingunni rúmsentímeter en rúmmeter og því er oft notuð einingin g/cm^3. Til að skipta á milli þurfum við að skipta á milli kg og g, og cm^3 og m^3. Ein leið er að gera það svo:
:<math>1 \text{ kg}/\text{m}^3 = \frac{1000 \text{ g}}{(100 \text{ cm})^3} = \frac{1000}{1.000.000} \text{ g}/\text{cm}^3 = 0,001 \text{ g}/\text{cm}^3</math>
:<math>1 \text{ g}/\text{cm}^3 = \frac{0,001 \text{ kg}}{(0,01 \text{ m})^3} = \frac{0,001}{0,000.001} \text{ kg}/\text{m}^3 = 1000 \text{ kg}/\text{m}^3</math>

==== Nokkrir eðlismassar ====
Hér að neðan eru eðlismassar/þéttleikar nokkurra efna:
{| class="wikitable"
! Efni
! Eðlismassi (g/cm³)
! Hamur
|-
| Vetni (við staðalaðstæður) || 0.00009 || gas
|-
| Helíum (við staðalaðstæður) || 0.000178 || gas
|-
| Kolmónoxíð (við staðalaðstæður) || 0.00125 || gas
|-
| Nitur (við staðalaðstæður) || 0.001251 || gas
|-
| Loft (við staðalaðstæður) || 0.001293 || gas
|-
| Koldíoxíð (við staðalaðstæður) || 0.001977 || gas
|-
| Liþíum || 0.534 || fast efni
|-
| Ís || 0.920 || fast efni
|-
| Vatn við 20°C || 0.998 || vökvi
|-
| Vatn við 4°C || 1.000 || vökvi
|-
| Sjór || 1.03 || vökvi
|-
| Mjólk || 1.03 || vökvi
|-
| Kol || 1.1-1.4 || fast efni
|-
| Blóð || 1.600 || vökvi
|-
| Magnesíum || 1.7 || fast efni
|-
| Granít || 2.6-2.7 || fast efni
|-
| Ál || 2.7 || fast efni
|-
| Stál || 7.8 || fast efni
|-
| Járn || 7.8 || fast efni
|-
| Kopar || 8.3-9.0 || fast efni
|-
| Blý || 11.3 || fast efni
|-
| Kvikasilfur || 13.6 || vökvi 
|-
| Úran || 18.7 || fast efni
|-
| Gull || 19.3 || fast efni
|-
| Platína || 21.4 || fast efni
|-
| Osmíum || 22.6 || fast efni
|-
| Iridíum || 22.6 || fast efni
|-
| Hvítur dvergur || 10<math>^7</math> || fast efni
|}